Peki kimdir bu özel yetenekli bireyler? Ve nasıl belirlenirler? İnsanoğlu var olduğu günden bu yana önce yakın çevresini sonrada tüm dünyayı etkileme ve anlamlandırma çabası içerisinde olmuştur. Bu çaba zihinsel potansiyeli, problem çözme gücü, yaratıcılığı, üreticiliği ve liderlik özellikleri diğerlerine göre daha üstün düzeyde olan bireyler sayesinde ortaya çıkmıştır. Toplumların yaklaşık %2 sini oluşturan özel yetenekli bireylerin tanılanması, eğitimleri ve istihdamları her dönem bilim insanları için araştırma konusu devletler için geleceğe ve dünya liderliğine yönelik politikaların konusu olmuştur. Geçmişten bu yana tarihsel süreç içerisinde üstün zeka ve yetenek kavram ve tanımlamaları incelendiğinde ise bu tanımların konservatif tanımlardan liberal tanımlara doğru bir geçiş yaptığı görülmektedir.
Konservatif tanımlar incelendiğinde üstün zeka/yetenek tanımının belirgin sınırlar içine konulduğu ve sayılarla tanımlamalar yapıldığı görülmektedir. Liberal tanımlamalarda ise konservatif tanımlar gibi sınırlamalar olsa da üstün zeka/yetenek tanımına daha geniş bir açıdan bakılmaktadır. Marland raporunda (1972) genel yetenek, zihinsel yetenek, özel akademik yetenek, yaratıcı ve üretken düşünme, liderlik yeteneği, sanat yeteneği ve psikomotor yetenek olmak üzere altı alanda üstün zeka/yetenekli olunabileceği belirtilmiştir.
Üstün yetenekli bireylerin tespit edilmesi ile ilgili ilk belgelere eski Çin ve Yunan kayıtlarında rastlanmaktadır. 2000-2500 yıl öncesinde bireylerin zihinsel, kişisel ve fiziksel farklılıklarını ölçmek üzere girişimlerde bulunulmuş ve zeka testleri konusundaki sistematik ve bilimsel çalışmalar ise 19. Yüzyılın sonlarına doğru başlamıştır. Galton, Binet, Simon’ın zeka konusundaki yaptıkları çalışmalar üstün yetenekli bireylerle ilgili olarak yapılan ilk çalışmalar olarak kabul edilmektedir. Binet ve Simon 1905 yılında ilk zeka testini geliştirmiş ve zekayı; belirli bir amaca yönelmek ve erişebilmek için kararlılık gösterme, uyum sağlayabilme ve kendini eleştirebilme eğilimi olarak tanımlamıştır.
Günümüzde zeka konusunda yapılan araştırmalar artmış üstün yeteneğin bileşenlerinin neler olduğu ve nasıl tespit edilebileceği konusunda ileri sürülen görüşler çeşitlenmiştir. Şimdi ise grup taramalarında yeterli performans gösteren öğrenciler bireysel incelemeye alınırlar. Bu bireysel incelemede bireylere Weschler Zeka Testi (WISC-R) uygulanmaktadır. Bu test sonucuna göre birey üstün yetenekli tanısı alır yada alamaz. Bu üstün yetenekli bireyler farklı düşünmenin yanı sıra farklı da hissederler. Duygularına karşı olumsuz tepkiler akranlarına oranla onlara daha fazla yaralayıcı gelmektedir. Çünkü çoğu zaman çevresindekilerin dikkatleri onlar üzerinde odaklanmakta, sadece akademik başarıları görülmekte ve sosyal duygusal yönleri göz ardı edilmektedir. Üstün yetenekli bireyler arasında çeşitli sosyal uyumsuzluk, davranış sorunları ve suç davranışları görülebilmektedir. Türkiye de genel eğitim okullarında tanılamanın temel amacı destek eğitim hizmetleri sağlanması amacıyla üstün yetenekli olanların belirlenmesidir.
Destek eğitim kapsamında Bilim ve Sanat merkezleri okul dışı zamanlarda hizmet vermektedir. Tanılama işlemleri ile bu merkezlere kayıt yaptıracak bireyler belirlenmektedir. BİLSEM’lerce yürütülen tanılama uygulaması BİLSEM yönergesinde (MEB,2007) belirtilen esaslara göre sürdürülmektedir. Yönergede başvuru, aday gösterme, test etme ve karar varma aşamaları izlenmektedir. Başvuru aşamasında; İl’de bulunan bilim ve sanat merkezince, değerlendirme için başvuruda izlenmesi gereken adımları içeren açıklama ve olası üstün yetenekli bireyleri aday gösterme formları her öğretim yılının Ekim ayının içerisinde İl genelindeki tüm İlköğretim birinci kademe okullara duyurulur. Aday gösterme aşamasında; merkezlere, üstün yetenekli çocuk/öğrencileri belirlemek amacıyla okul öncesi eğitimi çağındaki çocuklar için veliler veya okul öncesi eğitim kurumları öğretmenlerince, ilköğretim çağı öğrencileri için örgün eğitim kurumu sınıf ve şube öğretmenlerince, ortaöğretim öğrencileri için sınıf rehber öğretmenler kurulunca aday gösterilir.
Aday gösterilecek okulöncesi, ilköğretim ve ortaöğretim çağındaki çocuk/öğrenciler için, her öğretim yılının Ekim ayı içerisinde Milli Eğitim Bakanlığınca hazırlanan gözlem formları, il ve ilçelerde bulunan okulöncesi, ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarına, merkez tarafından gönderilir. Bu gözlem formları, okulöncesi eğitimi çağında olup herhangi bir okul öncesi kurumuna devam edemeyen 3-6 yaş grubu çocukların velilerince, okulöncesi eğitim kurumlarına devam eden 3-6 yaş grubu çocuklar için okul öncesi öğretmenleri veya velilerince, ilk öğretim kurumlarında 1-5 sınıflar için sınıf öğretmenleri;6-8 sınıflar için şube öğretmenleri kurulunca, orta öğretim kurumlarında sınıf rehber öğretmenler kurulunca doldurulur. Aday gösterme sürecinde bir diğer yöntem öğretmenler, kurullar, veliler ve Rehberlik Araştırma merkezleri üstün yeteneğe sahip olduklarını gözlemledikleri çocuk/öğrencileri aday gösterirler. Ön değerlendirme aşamasında örgün eğitim kurumlarınca aday gösterilen öğrencilerin gözlem formları, tanılama komisyonunca değerlendirilir. Değerlendirme sonucuna göre grup taramasına alınacak öğrenci listeleri okullarına veya velisine bildirilir.
Test etme aşamasında ise grup zeka testi ve bireysel zeka testi uygulanır. Grup zeka testi olarak, rehberlik araştırma merkezlerinde –MEB yetkililerince sertifikalandırılmış öğretmenlerce- Temel Kabiliyetler testi uygulanmaktadır. Ön değerlendirme sonucunda grup taramasına katılması uygun görülen öğrenciler grup taramasına alınır. Grup taramasında yeterli performans gösteren öğrenciler bireysel incelemeye alınır. Bireysel incelemede, WESCHLER Zeka Testi (WISCH-R) kullanılmaktadır. Bireysel değerlendirme sonucuna göre bireyin zihinsel alanda üstün yetenekli olup olmadığı sonucuna varılır. Karar verme aşamasında ise bireysel inceleme ve değerlendirme sonuçlarına göre sıralanan öğrenci listesi MEB özel eğitim, rehberlik ve danışma hizmetleri genel müdürlüğüne gönderilir. Genel müdürlükçe yapılacak değerlendirme sonucunda merkeze katılımı uygun bulunanların isim listesi Bakanlık yetkililerince onaylandıktan sonra ilgili BİLSEM’e gönderilir.
